Metoda Dyna-Lingua M.S.

dr hab. prof. Małgorzata Młynarska , dr hab. Tomasz Smereka

Przedstawiona poniżej - w ogólnym zarysie – metoda powstała jako wynik współpracy logopedy, Małgorzaty Młynarskiej i psychologa, Tomasza Smereki. Jej tworzenie rozpoczęło się w 1990 roku Pełna, zweryfikowana empirycznie wersja, została przedstawiona w pracach doktorskich autorów i opublikowana w 2000r. Od czasu tej publikacji zmieniła się nazwa metody (poprzednia była zbyt długa) oraz pojawiły się w niej nowe wątki (jak np. praca nad rozwojem teorii umysłu, terapia dyskursywna osób dotkniętych autyzmem, terapia konwersacyjna osób z afazją czy usprawnianie myślenia osób z afazją przez rozwiązywanie zadań logicznych).

Metoda ”Dyna-Lingua M.S.” jest stosowana w terapii dzieci i osób dorosłych z rozmaitymi zaburzeniami mowy, zwykle znacznego stopnia, których etiologia ma najczęściej charakter neurologiczny. Terapeuci przeszkoleni w zakresie tej metody pracują przede wszystkim: z dziećmi autystycznymi, dziećmi o opóźnionym rozwoju intelektualnym (także na tle zespołu Downa), dziećmi z zaburzeniami o charakterze dysfazji sensorycznej i motorycznej, osobami dorosłymi cierpiącymi na afazję.

Autorzy metody skoncentrowali się na dwóch głównych, złożonych funkcjach psychicznych, określanych jako wyższe czynności nerwowe: mowie i myśleniu. Rozwijanie oraz usprawnianie mowy i myślenia osób poddanych terapii stanowi główny cel tej metody. Ten cel podlega uszczegółowieniu w każdym indywidualnym programie terapeutycznym, zależnie od specyfiki każdego zaburzenia oraz osobistych właściwości dzieci i osób dorosłych poddanych terapii.

Metoda ”Dyna – Lingua M.S.” jest oparta na przesłankach teoretycznych, które są zawarte w kilku głównych nurtach współczesnej wiedzy naukowej. Najważniejsze z nich to: logopedia i psychologia rozwojowa. Dostarczają one wiedzy o etapach rozwoju mowy i myślenia, które można wyróżnić w normie rozwojowej.
Kolejność tych etapów oraz związki, które między nimi występują, wyznaczają ogólną strategię postępowania terapeutycznego. Jest to zasada „postępowania w ślad za normą”. Stosowanie tej zasady oznacza, że terapeuta zawsze określa aktualny etap rozwoju mowy i myślenia dziecka oraz wyznacza cele, które należą do następnego etapu, według kolejności obowiązującej w teorii rozwoju tych funkcji.

Drugim nurtem teoretycznym, z którego korzysta metoda „Dyna-Lingua M.S.” jest wiedza neuropsychologiczna,psycholingwistyczna i neurolingwistyczna, w szczególności kliniczny dorobek takich badaczy jak A. R. Łuria i jego zespół. Koncepcja wspomnianego twórcy współczesnej neuropsychologii (Łuria A.R. 1976). jest bardzo przydatna w zrozumieniu i analizowaniu działania mechanizmów mózgowych, od których zależy mowa i myślenie człowieka oraz pozwala na zastosowanie podejścia systemowego do diagnozowanego zaburzenia.

Trzecim, ważnym obszarem wiedzy jest teoria uczenia się i zachowania. Znajomość i umiejętność zastosowania reguł warunkowania klasycznego oraz instrumentalnego jest koniecznym warunkiem skuteczności działań terapeutycznych, szczególnie w zakresie tworzenia schematów percepcyjno –motorycznych i nawyków ruchowych, modelowania zachowań oraz wygaszania niewłaściwych zachowań u osób poddanych terapii. Podejście behawiorystyczne pozwala też na wnikliwą analizę strukturalną samego zachowania oraz na badanie zależności danego zachowania od czynników sytuacyjnych (bodźców i sygnałów, które wpływają na jego przebieg).
Doktrynalna negacja behawioryzmu, występująca w Polsce przez kilkadziesiąt lat znacznie obniżyła efektywność pedagogów i terapeutów. Odrzucenie behawiorystycznych reguł powstawania nowych zachowań nie oznacza, że przestają one obowiązywać, natomiast pedagog lub terapeuta, który tak postępuje dobrowolnie rezygnuje z możliwości kontrolowania zachowań swoich podopiecznych oraz z ich świadomego i efektywnego kształtowania. Zupełnie niesłusznie wielu pedagogów myli finezyjne i złożone procedury wzmacniania zachowań z prymitywną metodą „kija i marchewki „, co z kolei wywołuje u innych odruch niechęci wobec procedur warunkowania.(Pryor K. 2004).
W pracy metodą „Dyna – Lingua M.S.” stosujemy zasady warunkowania, stosując głownie wzmocnienia pozytywne. Z zasady nie stosujemy kar a niewłaściwe zachowania wygaszamy wycofując wzmocnienia.Warunkowanie instrumentalne okazało się skuteczne także jako czynnik rozwijający motywację do komunikacji słownej u dzieci autystycznych.

Psychologia i psycholingwistyka poznawcza są bardzo pomocne w badaniu i rozwijaniu systemu poznawczych reprezentacji, które są ściśle związane ze strukturalnym i treściowym aspektem języka. System wiedzy, posiadanej przez dziecko lub osobę dorosłą i rozwijanej w procesie terapii, jest zależny od języka, który posiada dwa główne aspekty: komunikacyjny i poznawczy (Kurcz I. 2000). Ważny jest zatem sposób przekazywania wiedzy przez terapeutę oraz, wykorzystywane w tym celu, sposoby komunikowania się. Podejście poznawcze stanowi dopełnienie wiedzy psychologicznej sformułowanej w paradygmacie behawiorystycznym.
Zachowanie człowieka zależy nie tylko od bodźców i sygnałów występujących w otoczeniu i uruchamiających skojarzone z nimi reakcje. Istnieje obszar zachowań ludzkich, sterowanych przez wewnętrzne programy, tworzone przy pomocy języka, które wynikają z wiedzy przekazanej człowiekowi także drogą językową.

Właśnie ta zwerbalizowana wiedza umożliwia człowiekowi podejmowanie działań, które nie zależą bezpośrednio od zmiennych sytuacyjnych (czyli aktualnie występujących bodźców), lecz od osobistej interpretacji własnej sytuacji, od sformułowanych planów i zadań, często wieloetapowych i rozłożonych w czasie. Człowiek nie jest wyłącznie reaktywny, lecz podejmuje działalność wyprzedzającą oczekiwane zdarzenia – jest proaktywny i kreatywny.

Ten zakres ludzkiej aktywności jest opisywany w teoriach, które należą do nurtu psychologii poznawczej.

Piąty wątek wykorzystywany w metodzie „Dyna-Lingua M.S”. ma związek z teorią stresu, metodami relaksacyjnymi oraz terapią ruchową. Relaks oraz komfort psychiczny są ważnymi pojęciami w tej metodzie. Stosujemy własne techniki tworzące podstawy komfortu psychicznego dziecka poddanego terapii. Pojęcie to nie oznacza, że dzieci nie przeżywają żadnego stresu. Stres, związany z wysiłkiem umysłowym i wymogiem koncentracji na zadaniu jest koniecznym składnikiem efektywnej terapii, podobnie jak wysiłek jest konieczny w treningu sportowym. Komfort psychiczny to stan, w którym nie występuje zagrożenie społecznymi karami (np. ośmieszeniem, pogardą, krytyką lub odrzuceniem) a człowiek realizujący zadanie ma poczucie, że zmierza do sukcesu. Po osiągnięciu celu może liczyć na społeczne wzmocnienia (pochwały, gratulacje) oraz przeżywa satysfakcję z pokonania trudności.
Te zasady, stosowane w metodzie „Dyna-Lingua M.S.” decydują o jej psychostymulacyjnym charakterze, czyli tworzą wzorzec motywacyjny nazywany motywacją sukcesu – potrzebę rozwijania posiadanych kompetencji.

Afazjologia i psychologia kliniczna stanowią ostatni, ale również bardzo ważny obszar wiedzy naukowej, wykorzystywanej w metodzie „Dyna-Lingua M.S.”

Punktem wyjścia dla terapii jest diagnoza, nazywana diagnozą operacyjną. Obejmuje ona jedenaście zagadnień dotyczących mowy oraz tyle samo, dotyczących myślenia.

W kategorii „mowa” diagnoza zawiera następujące punkty:

1. stan oddechu i głosu;
2. etap rozwoju mowy;
3. sposób przyswajania języka;
4. poziom rozumienia języka;
5. stopień opanowania reguł gramatycznych;
6. zakres słownictwa opanowanego przez dziecko;
7. sprawność narządów artykulacyjnych;
8. prozodia mowy;
9. spontaniczna aktywność słowna;
10. sposób przekazu informacji;
11. poziom opisu słownego i opowiadanie o zdarzeniach.

Diagnoza operacyjna ma charakter opisowy i pozwala uchwycić wszystkie ważne funkcje mowy (np. punkty 1 i 7 określają wykonawczy mechanizm mowy), punkt 9 daje podstawę do wnioskowania o motywacji do słownego komunikowania się, natomiast p. 11 informuje o kompetencji narracyjnej dziecka).

W części diagnozy nazwanej „myślenie" pojawiają się następujące punkty:

1. stan emocjonalny;
2. etap rozwoju myślenia;
3. relacje z przedmiotami i ludźmi;
4. poziom rozumienia zjawisk;
5. zakres planowania oraz zasady działania,które dziecko stosuje;
6. zakres pojęć opanowanych przez dziecko;
7. umiejętność rysowania i malowania;
8. ekspresja emocjonalna, poczucie rytmu i koordynacja ruchowa;
9. aktywność myślowa, podejście do problemów;
10. rozumienie relacji społecznych;
11. pamięć cech przedmiotów, orientacja czasowo-przestrzenna

Emocjonalność oraz duża sprawność tzw. dużej motoryki jest opisywana w p. 8; rozwój poznawczy w p. 2, 4, 6, 9, 11.
Punkty 5 i 9 określają samodzielność poznawczą i intelektualną.
Punkty 3 i 7 dotyczą sprawności manualnej oraz aktywnej wyobraźni.
Punkty 3 i 10 odnoszą się do społecznych relacji dziecka. Punkt 11 charakteryzuje pamięć oraz podstawowe wymiary poznawcze, związane pośrednio z planowaniem i kontrolą wlasnej aktywności.

Takie specyficzne sprawności jak rysowanie i malowanie mają znaczenie dla myślenia ze względu na tworzenie obrazowych modeli rzeczywistości. Koordynacja ruchowa ma związek z tempem uczenia się i automatyzowania schematów ruchowych. Szybka automatyzacja schematów ruchowych pozwala na odciążenie aparatu uwagi dowolnej, dzięki czemu zwiększają się jej zasoby, możliwe do wykorzystania w czasie realizacji złożonych zadań. Diagnoza operacyjna stanowi podstawę indywidualnego programu terapeutycznego, który ma postać analogiczną do diagnozy. Poszczególne punkty programu zawierają zalecenia dotyczące realizacji zadań terapeutycznych, które odnoszą się do wymienionych dwudziestu dwóch kategorii. Każdy program jest ustalany na nadchodzący rok pracy i po upływie tego czasu zmieniany w oparciu o aktualna diagnozę.

W wątku logopedycznym metody Dyna-Lingua M.S. podstawowa role odgrywa pojecie spontanicznej aktywności słownej (SAS). To pojęcie oznacza aktywność słowną dziecka, która pojawia się bez zachęty, pytanie, instrukcji czy nakazu innych osób. Terapeuta zmierza do wzbudzenia i utrwalenia SAS, głównie przez konsekwentne stosowanie procedur warunkowania instrumentalnego. Działania logopedyczne stosowane w tej metodzie są ukierunkowane przede wszystkim na komunikacyjną funkcję mowy, natomiast działania psychologiczne skupiają się na jej funkcji poznawczej.

Wspólnym składnikiem obu wątków metody jest relaks psychostymulacyjny oraz ćwiczenia energetyzujące. Relaks zawiera trzy, ściśle skorelowane i jednocześnie stosowane, składniki:

a) technikę manualną, służącą aktywnemu rozluźnianiu ciała dziecka przez terapeutę,
b) specjalnie skomponowany zestaw utworów instrumentalnej muzyki greckiej,
c) bajkę opowiadaną przez terapeutę.

Bajka jest serialem,w którym występują stali bohaterowie – mieszkańcy lasu.Głównym bohaterem jest niedźwiadek Mokra Łapka. Antropomorfizacja bohaterów nie jest zbyt daleko posunięta – zwierzęta mówią i myślą podobnie jak ludzie, ale żyją na swój sposób. Postawą pracy logopedycznej jest system ćwiczeń oddechowo-głosowych oraz trening narządów artykulacyjnych.

W metodzie Dyna-Lingua M.S. istnieje szereg technik wspierających mówienie, wśród nich oryginalna i bardzo uniwersalna technika rytmogestów i kreacji ruchowych. Techniki te stanowią ruchowe wsparcie dla czynności mówienia a ich wysoka skuteczność w terapii rozmaitych zaburzeń mowy została wielokrotnie potwierdzona, m. in. w przypadkach zaburzeń dysfatycznych oraz w afazjach typu motorycznego.
W pracy nad rozwojem mowy, w metodzie „Dyna-Lingua M.S.” wyróżnia się etap podstawowy, który dotyczy pracy nad wywołaniem SAS, etap początków komunikacji słownej oraz etap zaawansowanej pracy nad komunikacją słowną i rozwojem języka.

W zakres trzeciego etapu, w przypadkach dzieci autystycznych,wchodzi także wątek komunikacyjny związany z teorią umysłu.
Teoria umysłu jest zespołem zdolności poznawczych, opartych na wrodzonych mechanizmach percepcji, które to zdolności dotyczą wnioskowania o stanach mentalnych innych ludzi, na podstawie obserwacji ich zachowania oraz wiedzy o sytuacji, w której te osoby się znajdują. Sprawność komunikacyjna człowieka w zasadniczym stopniu zależy od jego teorii umysłu.

Myślenie jest traktowane w opisywanej metodzie jak czynność rozwiązywania problemu, która polega na przetwarzaniu informacji, prowadzącym do wytworzenia nowej, potrzebnej informacji. Jak każda czynność, także myślenie jest efektem uczenia się.
Procedury przetwarzania informacji, opanowane dzięki uczeniu się,stają się umiejętnościami. Zatem myślenie jest także złożoną umiejętnością, która podlega rozwojowi strukturalnemu. Oznacza to,że najpierw człowiek opanowuje proste czynności przetwarzania informacji, które następnie automatyzują się i stają się składnikami coraz bardziej złożonych czynności myślowych. Szczególnie ważnym składnikiem czynności myślenia jest umiejętność tworzenia programów przetwarzania informacji, czyli planów rozwiązywania określonych problemów lub całych ich klas.
Czynność myślenia posiada złożoną, hierarchiczną strukturę, która ma ścisły związek z funkcjami tzw. trzech bloków funkcjonalnych mózgu (Łuria A.R. 1976).

Programowanie własnych czynności myślowych (symbolicznych) jest ontogenetycznie późniejsze niż programowanie aktywności motorycznej, skierowanej na konkretne obiekty otoczenia). Oznacza to,że myślenie jest uwewnętrznioną, symboliczną czynnością, posiadającą wymiar ruchowy oraz werbalny.

Zadanie terapeuty polega na nauczaniu myślenia w analogiczny sposób jak naucza się każdej złożonej czynności, doprowadzając do jej opanowania. Odbywa się to w odniesieniu do różnych rodzajów sytuacji problemowych. Ze względu na bardzo istotny udział procedur słownych, stosowanych w tym nauczaniu, można przyjąć,że podejście do myślenia, stosowane w metodzie Dyna – Lingua M.S. ma charakter psycholingwistyczny. Język jest tu traktowany jako narzędzie programowania i kontroli tej złożonej czynności przetwarzania informacji. Dotyczy to także roli języka w tworzeniu wyobrażeń, czyli ukierunkowanym przetwarzaniu danych pamięciowych, pochodzących z różnych analizatorów (w szczególności – wzrokowego). Bardzo rozwinięta jest w tej metodzie technika głośnego myślenia, która znajduje zastosowanie m. in. jako czynnik modelujący myślenie dziecka (lub aktywizujący myślenie afatyka).

Metoda „Dyna –Lingua M.S.” rozwija u dzieci także ogólną tendencję do „atakowania problemów.” Ten rodzaj motywacji ofensywnej jest nazywany dzielnością problemową.

Ze względów praktycznych wyszczególnia się różne kategorie problemów, których rozwiązywanie prowadzi do rozwoju specyficznych umiejętności, określanych jako:

• myślenie konstrukcyjne,
• myślenie przyczynowo–skutkowe,
• myślenie kategorialne,
• myślenie logiczne.

Myślenie konstrukcyjne wyraża się w rozwiązywaniu zadań typu „skonstruować (Kozielecki J. 1968).

Myślenie przyczynowo – skutkowe jest potrzebne przy tworzeniu ciągów zdarzeń, powiązanych ze sobą przyczynowo (np. przy układaniu historyjek obrazkowych).

Myślenie kategorialne znajduje zastosowanie np. w rozwiązywaniu zadań typu „gra w 20 pytań”.

Myślenie logiczne opiera się na schematach wnioskowania logicznego zwanych sylogizmami.

Podobnie jak w wątku logopedycznym metody, także w pracy nad myśleniem stosuje się szereg technik odpowiednich do możliwości poznawczych i wykonawczych dziecka. Sytuacje zadaniowe z zasady są aranżowane w formule zabawy.

Podstawową jednostką indywidualnej pracy terapeutycznej jest sesja terapeutyczna, która może trwać od 30 do 60 minut. Oprócz pracy indywidualnej są stosowane formy pracy grupowej, szczególnie w odniesieniu do relaksu, ćwiczeń oddechowo-głosowych oraz ćwiczeń energetyzujących i logorytmicznych.

Praca terapeutyczna metodą „Dyna-Lingua M.S.”jest prowadzona we Wrocławskim Centrum Psychostymulacji, które należy do Stowarzyszenia Twórców i Zwolenników Psychostymulacji, założonego i prowadzonego przez autorów metody „Dyna-Lingua M.S.” 1995 roku.